Janet G. Woititz – terapeutka, która przez wiele lat pracowała z dorosłymi dziećmi alkoholików – w swojej książce pt. Dorosłe Dzieci Alkoholików (1994) opublikowała listę cech funkcjonowania, która powstała w oparciu o wypowiedzi pacjentów, na swój własny temat. Autorka podkreśla, że przedstawiony przez nią spis tendencji charakterystycznych dla DDA nie jest wynikiem badań naukowych – jest to raczej swoista autocharakterystyka osób uczestniczących w prowadzonych przez nią grupach terapeutycznych.
Zdecydowałam się przytoczyć tę listę ze względu na to, że w pracy psychoterapeutycznej z moimi klientami wychowywanymi w rodzinach alkoholowych, również nierzadko pojawiają się wymieniane przez Woititz obszary problemowe.
Myślę też, że wiedza na temat owych tendencji może przynieść sporą ulgę wielu DDA, które doświadczają w życiu różnych trudności, ale jeszcze nie potrafią dociec ich źródeł ani znaleźć rozwiązań trapiących ich problemów. Przeczytanie, że wiele osób ma podobne kłopoty w relacjach z samym sobą oraz innymi ludźmi może przeciwdziałać uczuciu wyobcowania i zmotywować do poszukiwania skutecznej pomocy.
Wg autorki dzieci osób uzależnionych wychowują się w warunkach, w których trudno jest nauczyć się cenić siebie i innych, ponieważ członkowie ich rodzin często nie okazują sobie szacunku, nie ma określonych granic odnośnie tego co można, a czego nie wolno. Chaos, nieprzewidywalność i poczucie zagrożenia zmniejszają możliwości radzenia sobie w zewnętrznym świecie. W związku z tym u dorosłych już dzieci alkoholików może dochodzić do utrwalenia następujących tendencji:
- Zgadywanie tego co jest „normalne” – w rodzinach alkoholowych często brakuje układu odniesienia wskazującego na to, jak powinny wyglądać interakcje i komunikacja między członkami rodziny. DDA często po prostu czują się zagubione, ponieważ nie wiedzą, jak należy postępować w konkretnych sytuacjach.
- Trudności w konsekwentnej i skutecznej realizacji dążeń – jest to często efekt modelowania ze strony dorosłych, którzy poprzez swoje postępowanie niejako nauczyli dziecko, że nie ma co oczekiwać realizacji zapowiadanych planów i obietnic. Po jakimś czasie pojawia się wniosek, że cele mogą być nierealizowane i nikt nie zwraca na to szczególnej uwagi. DDA często nie posiadają umiejętności zarządzania własnymi wzmocnieniami pozytywnymi i negatywnymi – mogą z łatwością odkładać na później powierzone im zadania. Źródło takiego zachowania również często tkwi w zaniedbaniu ze strony rodziców, którzy skupieni na problemie alkoholowym, nie dawali wystarczająco pozytywnych wzmocnień i nie wspierali u dziecka rozwoju poczucia samoskuteczności.
- Wypowiadanie kłamstw, gdy prościej byłoby powiedzieć prawdę – zniekształcanie rzeczywistości jest ważną charakterystyką alkoholowego domu. Najpierw mamy system zniekształceń poznawczych alkoholika, który usprawiedliwia sięganie po alkohol, aby móc dalej pić. Obok niego wykształca się system zniekształceń partnera osoby uzależnionej, który często przez długi czas chce wierzyć w wyjaśnienia męża czy żony (wszyscy piją, to normalne, że wypija przed snem, ma stresującą pracę, musi się odprężyć, dzieci też mu dokładają kłopotów itp.). W takiej sytuacji nie ma praktycznie możliwości, aby sposób myślenia dzieci na temat domowej sytuacji również nie uległ zniekształceniom. Zazwyczaj dzieje się tak, że utrwala się w nich tendencja do niemówienia tego, co naprawdę czują, myślą, czego potrzebują. Ta postawa często staje się częścią również dorosłego życia.
- Formułowanie bardzo surowych i kategorycznych ocen – dzieci w rodzinach alkoholowych bardzo często są krytykowane przez rodziców wprost bądź w mniej bezpośredni sposób otrzymują przekaz, że nie są wystarczająco dobre (cokolwiek to ma oznaczać). Niestety krytyczne słowa wypowiadane w kierunku dzieci zwykle stają się ich wewnętrznym głosem. Efektem tego DDA zwykle są bezwględne w krytycznych sądach swój na temat oraz innych ludzi.
- Trudności z przeżywaniem radości i zadowolenia – życie dzieci w rodzinie alkoholowej często było poważne. Mogło nie być w nim miejsca na spontaniczne wyrażanie radości i prawo do nieskrępowanej zabawy. W dorosłym życiu DDA nierzadko nadal nie potrafią się odprężyć i po prostu cieszyć chwilą.
- Trudności w nawiązywaniu bliskich relacji – jest to często największy problem DDA. W dzieciństwie bliskie relacje były naznaczone bardzo sprzecznymi emocjami – przywiązanie i zależność wiązała się z lękiem, bezradnością, smutkiem i wściekłością. DDA mogą rezygnować z bliskich relacji mimo silnej potrzeby ich posiadania, mogą mieć kłopot w harmonijnym budowaniu więzi, mogą poszukiwać partnera idealnego bądź pozostawać w związku, mimo że jest on dla nich destrukcyjny.
- Przesadne reagowanie na zmiany, na które nie ma wpływu – DDA mogą być postrzegane jako osoby mało spontaniczne, ciągle czujne i nadmiernie kontrolujące siebie i innych. Taka postawa stanowi zwykle wypracowany w dzieciństwie mechanizm obronny, który pozwalał jakoś radzić sobie z chaosem rodzinnego domu. Niestety schemat ten nie sprawdza się w aktualnym życiu.
- Nieustanne poszukiwanie potwierdzenia własnej wartości – poczucie własnej wartości DDA zwykle jest zbudowane na niejasnych i często sprzecznych komunikatach i doświadczeniach w relacji z rodzicami. Ponadto dzieci w rodzinach alkoholowych często stają przed zadaniami, które z góry są skazane na niepowodzenie, ponieważ zwyczajnie przekraczają ich możliwości (np. uspokojenie agresywnego ojca; przyprowadzenia matki z baru). Porażki podczas realizacji tego typu poleceń dodatkowo podkopują poczucie własnej wartości.
- Przekonanie o odmienności od innych ludzi – wywodzi się ono z czasu, kiedy dziecko musiało kamuflować to, co się działo w rodzinie. Nauka, że zdemaskowanie sekretu dotyczącego picia rodzica przyniesie wstyd i ośmieszenie uniemożliwiała swobodne wyrażanie siebie i kontakty z innymi ludźmi.
- Nadmierna odpowiedzialność albo skrajna nieodpowiedzialność – DDA, które są nadmiernie odpowiedzialne, zwykle pełniły role opiekunów dla swoich własnych rodziców. Z jednej strony prowadziło to do przeciążenia, z drugiej do potwierdzania własnej wartości w związku z realizowaniem dorosłych zadań.
- Nadmierna lojalność, nawet gdy druga osoba jest nielojalna – ta tendencja zwykle wynika z utrwalonego już w dzieciństwie przekazu, że nie zostawia się osoby bliskiej, nawet jeśli życie z tą osobą jest destrukcyjne.
- Tendencja do nadmiernego ulegania impulsom – impulsywnego reagowania dzieci alkoholików uczą się w rodzinie od swoich opiekunów. Członkowie rodziny, w której ktoś jest uzależniony od alkoholu zwykle poddają się biegowi zdarzeń. Efektem tego w życiu dorosłym może powstać utrwalona tendencja do podejmowania decyzji bez przemyślenia, pod wpływem chwilowego nastroju.